ADHS nasıl teşhis edilir?

İlk önce teşhis için muayene eden kişi hiperaktivite, impulsivite ve dikkat eksikliği semptomlarının olup olmadığını araştırır. Bunun için Almanya'da kullanılan değerlendirme envanteri vardır (ICD-10 ve DSM 5). Bu ölçekte dikkat eksikliği, impulsivite ve hiperaktivite teşhisi için kriterler bulunmaktadır. Teşhis için bu kriterlerin bir kısmının rahatsız olan kişide bulunması gereklidir. Kriterlerin türüne göre ADHS'in diğer türleri de teşhis edilebilir.

Bu kriterler muayene eden kişi tarafından rahatsız olan çocuğun ailesi ve çocuk veya genç ile yapılan görüşmede sorular sorularak ve bunun için hazırlanmış özel soru formları doldurularak tespit edilir. Muayene eden kişi şuna dikkat etmesi gerekmektedir, acaba cocuğun yaşadığı problemler, bu yaşta olan çocuklarda görüldüğünden çok daha fazla mıdır?

A) Dikkat Eksikliği Kriterleri

1. Çoğunlukla okulda, işte veya diğer aktiviteler sırasında detaylara dikkat etmez veya sürekli dikkatsiz hatalar yapar.

2. Çoğunlukla, ödevlerini yaparken veya oyun oynarken uzun zaman diliminde dikkatini korumada sıkıntı yaşar.

3. Diğerleri ona hitap ederken çoğu kez dinlemez görünür.

4. Çoğunlukla başkaları tarafından istenilenleri tam yerine getirmez. Okulla ilgili görevlerini veya masa başı calışmalarını tam sonuçlandıramaz (karşı davranış veya anlama zorluğundan dolayı değil).

5. Çoğunlukla görev ve aktiviteleri organize etmekte zorlanır.

6. Uzun süreli zihinsel çaba gerektiren (sınıf çalışması veya ev ödevi gibi) görevlerden sık sık kaçınır, hoşlanmaz veya isteksizce katılır.

7. Çoğunlukla görevler veya faaliyetler için ihtiyaç duyduğu nesneleri kaybeder (oyuncaklar, ev ödevi defteri, kalemler, kitaplar ve ders araç ve gereçleri gibi).

8. Çoğunlukla dışarıdan gelen uyarılarla kolayca dikkati dağılır.

9. Günlük aktivitelerde sıklıkla unutkandır.

B) Hiperaktivite Kriterleri

1. Elleri veya ayakları kıpır kıpırdır. Sandalyede otururken devamlı sağa sola kayar ve durduğu yerde duramaz.

2. {Çoğunlukla} sınıfta veya diğer oturulması gereken yerlerde ayağa kalkar.

3. Sık sık oraya buraya koşar veya uygun olmayan durumlarda coşkulu bir şekilde tırmanma eylemi gösterir (ergenlerde veya yetişkinlerde, bu kişiye özel bir yerinde duramamazlık hissi ile sınırlı olabilir).

4. Çoğunlukla sessiz oynarken  veya eğlenci bir faaliyet yaparken sakin olmada zorlanır.

5. {Çoğu kez "Motor takılmış gibi" veya içten "güdümlü" gibi davranır.} (Sosyal ortamdan veya insanların isteklerinden etkilenmeksizin devamlı ve aşırı motorik davranışları gösterir.)

C) Dürtüsellik/Tepisellik Kriterleri

 1. Çoğunlukla sorulan soru bitmeden hemen cevap verir.

2. Çoğunlukla oyun oynama esnasında veya grup çalışmalarında sırasını bekleyemez.

3. Diğerlerinin sözlerini sık sık keser ve rahatsız eder. (Örneğin, diğerlerinin sohbetlerine veya oyunlarına aniden girer.)

4. Çoğunlukla çok fazla konuşur. (Sosyal çevrede ki kısıtlamalara uygun bir biçimde tepki vermeden). {DSM 5'te hiperaktivite altında bırakıldı.}

 {} sadece DSM 5, () sadece ICD-10

Eğer çocukta ADHS semptomları varsa, muayene eden kişi bu semptomların başka bir teşhise daha uygun olup olmadığını araştırması gerekmektedir. Bu araştırmaya "Diferansiyel Diagnoz" (Ayırt edici teşhis) adı verilmektedir.

ADHS semptomları başka bir hastalığın da işareti olabilir. Burada önemli olan ve sorulması gereken sorular şunlardır:

Semptomlar alınan ilaçlardan mı kaynaklanmaktadır? Eğer çocuğunuz düzenli olarak bir ilaç alıyorsa, bu ilaçların yan etkisi olarak dikkat eksikliği/konsantre olma sorunu, hiperaktivite veya impulsivite/aşırı dürtüsellik ortaya çıkabilir.

• Semptomlar çocuğun okulda aşırı zorlanmasından ortaya çıkmış olabilir mi? Eğer çocuklar okulda aşırı zorlanıyorlarsa dikkat eksikliği, hiperaktivite ve impulsivite gibi semptomlar ortaya çıkabilir. Eğer çocuk yaşına ve kabiliyetine uygun olarak eğitim alırsa, bu semptomlar azalır.
• Semptomlar çocuğun okulda beceri, zeka ve kabiliyetine nazaran düşük bir eğitim gördüğünden dolayı mi (Almanca: Unterforderung) kaynaklanmaktadır? Ender durumlarda ADHS semptomları çocuğun okulda yeterince zorlanmamasından da kaynaklanabilir. Bu durumda genelde eğer çocuğun seviyesine uygun bir eğitim düzeyi bulunursa semptomlar yok olur.
• Semptomlar başka bir bedensel hastalık veya başka bir psikolojik rahatsızlıktan dolayı mı kaynaklanmaktadır? Birkaç bedensel hastalıklar (örn. epilepsi) ve bazı psikolojik rahatsızlıklar, örneğin depresyon, anksiyete bozuklukları (korku hastalıkları) veya agresif davaranış bozuklukları olan çocuklar ADHS'e benzer semptomlar geliştirirler. Ama ADHS'li çocuklarda da ek olarak bu tip psikolojik rahatsızlıklar da bulunabilir. (Komorbidite/Eşlik eden bozukluk)

Eğer ADHS bozukluğu tespit edilmiş ise, şu soru da ortaya çıkmaktadır: Acaba çocukta veya gençte başka ADHS'e eşlik eden ve tedavi edilmesi gereken ek problemler veya bozukluklar var mıdır? Bu komorbidite (eşlik eden) rahatsızlıklarının araştırılmasıdır.

ADHS'li birçok çocuk ve hatta genç ve yetişkinlerde de başka diğer psikolojik rahatsızlıklar bulunmaktadır. Anne-babayla ve çocukla yapılan görüşmelerde, gençlerle ve yetişkinlerle yapılan görüşmelerde ve özel hazırlanmış soru formlarıyla yapılan muayenede doktor bunu tespit edebilir.

Muayene görüşmesi (Almanca: Exploration) muayenin en önemli olan ana bölümüdür. Bu muayene görüşmesi bir kaç seans sürebilir. Genelde anne-baba ve çocuk/genç de bu seanslara katılmaktadır.

Görüşmede aktüel olan ADHS-semptomları hakkında ve aynı zamanda çocuğun veya genç kişinin aile içinde, yuvada/okulda ve boş zamanlardaki faaliyetlerinde yaşadığı diğer sorunlar ve dikkati çeken davranışlar hakkında konuşulur. Bu seanslarda ADHS'in teşhisi için gerekli olan kriterler incelenir ve muayene eden kişi bu belirtilen semptomların nedeni olarak başka bir hastalık veya rahatsızlık olup olmadığını araştırır (Diferansiyel Diagnoz).

Bunun dışında muayene eden kişi/doktor konuşmada çocuğun veya gencin doğumundan bu güne kadar olan gelişim süreci hakkında bilgi edinir. Bu sayede çocuğun yaşamakta olduğu aile ortamı, yuvadaki ortam ve okuldaki ortam hakkında bilgi sahibi olur.

Genelde ADHS rahatsızlığında yuvada ve okulda sorunlar ortaya çıktığından - anne babanın da kabul etmesi şartıyla - eğitmenlerle ve öğretmenlerle görüşülmesi çok faydalı olur. Bu görüşmede çocuğun yuvada ve okulda tam olarak hangi problemleri yaşadığı detaylı olarak öğrenilir. Bu görüşmeden sonra muayene eden kişi gerekli olan diğer dianostik muayeneleri belirleyebilir.

Anne baba, eğitmenler, öğretmenler ve büyük yaşlardaki çocuklar ve gençler için genelde ADHS teşhisi için özel olarak geliştirilmiş soru formları kullanılmaktadır. Cevaplanması gereken bu sorular görüşmeye ek olarak önemli bilgiler içermektedir.

Genelde bu soru formlarında ADHS-semptomları ve diğer başka davranış bozuklukları araştırılmakta ve aynı zamanda çocuğun ve gencin becerileri/özel yetenekleri de bu formlar sayesinde tespit edilmektedir.

Bu tip soru formları, muayene eden kişinin görüşme sırasında - formlarda verilmiş olan cevaplara göre - belli konularla ilgili detaylı soru sorabilmesini sağlar. Bunun yanı sıra bu soru formları için genelde belli "kriterler" vardır. Muayene eden kişi verilen cevapları genelde verilen diğer tipik cevaplarla karşılaştırabilir.

Örneğin eğer bir anne 11 yaşındaki çocuğunun davranışını soru formu ile değerlendirdiyse, bu verilen cevaplar diğer annelerin 11 yaşlarındaki çocukları hakkında verdiği cevaplarla karşılaştırılır. Muayene eden kişi bu sayede davranışların değerlendirilmesinin ortalama davranış değerlendirmesine uyup uymadığına, yada bu ortalamanın altında veya üstünde olup olmadığına bakar.

Muayene süresince çocuğun veya gencin davranışının gözlemlenmesi muayene eden kişi için önemlidir, çocuk ve genç hakkında doğrudan bir izlenim edinmesini sağlar.

Muayene eden kişi bu sırada çocuk seans sırasında hiperaktivite, impulsivite ve konsantre olma sorunları gösterip göstermediğine dikkat eder. Genelde bu semptomlar seans sırasında görülmektedir ama her zaman böyle olmayabilir. Özellikle yaşı büyük olan çocuklarda ve gençlerde görüşme sırasında bu semptomlar görülmeyebilir.

Muayene eden kişi çocuk ile iyi bir iletişim kurabilmesi için genelde çocuklarla oyun oynar ve bu sayede çocuğun davranışlarınıda gözlemleyebilir. Bazı durmlarda davranış gözlemlenmesi çocuğun yaşadığı doğal ortamlarda yapılır - örneğin evde veya okulda yapılan video çekimleri ile.

Psikolojik testler genelde ADHS'in teşhisi için yapılan kapsamlı muayenede kullanılır. Çocuğun veya genç kişinin gelişme düzeyini, zekasını veya bazı becerilerini (örneğin okuma, yazma veya matematik kabiliyeti gibi) belirlemede kullanılır.

Gelişme düzeyinin ve zekasının ölçülmesi gereklidir, çünkü okulda zorluk çeken çocuklar ve gençler çoğu zaman ADHS semptomları ile reaksiyon göstermektedir. Bazen de ADHS semptomları üstün zekalı çocuklarda veya gençlerde okulda çocuğun yeterince onun kapasitesine uygun bir ders eğitimi olmadığından, ona çok kolay geldiğinden ortaya çıkabilir. Bu araştırmaların sonuçları çocuğun en iyi bir şekilde okul eğitimi alması ve çocuğun gelişiminin desteklenmesi için faydalı olabilir.

ADHS olan çocuklar genelde okulda bazı derslerde zorluk çekerler. Bu yüzden zeka testi yanı sıra, birde okuldaki derslerle ilgili becerlerin de kontrol edilmesi gereklidir.

Bunu yanı sıra ek olarak çocuğun konsantre olma becerisini ve impulsif davranışlarını (sonuçlarını düşünmeden yani dürtüsel davranışlarda bulunma) ölçmek için testler yapılabilir. Bu sayede çocuklarda ve gençlerdeki belli semptomlarla ilgili yeni bilgiler elde edilebilinir. Okulda ve ev ödevlerinde bu semptomların çok sık görülmesine rağmen bazen bu testlerde hiçbir dikkat çekici semptom ortaya çıkmayabilir. Bu yüzden bu test sonuçlarını çok dikkatli değerlendirmek gerekmektedir.

ADHS'in teşhisi için her zaman bir bedensel muayene yapılamsı gereklidir. Bu muayenede çocuğun veya gencin görme ve duyma yeteneği de kontrol edilir ve bir nörolojik muayene/tahlil yapılır.

Bu muayene/tahlil özellilke ADHS-semptomlarının başka diğer bedensel nedenden kaynaklanmadığını tespit etmek için yapılır. Böyle bir muayeneden ve birde eskiden geçirilen hastalıklarla ilgili bilgi alındıktan sonra, doktor diğer gerekli olan tahlil ve muayenelerin yapılmasını isteyebilir. Örneğin beyin görüntüleme/beynin elektriksel işlemini ölçme (EEG).

Şu meslek gruplarına ADHS'in teşhisi için danışılabilinir:

• Ev doktorunuz (Almanca: Hausärzte) genelde ilk başvurulan yerdir ve çoğu zaman bir ilk muayene yapabilirler, yada uzman doktorlara (Almanca: Fachärzte), belgesi olan uzman psikoterapistlere veya danışma merkezlerine (Almanca: Beratungsstellen) gidebilirler.
• Çocuk doktorları da çoğu zaman ilk gidilen yerlerden biridir ve eğer bu alanda ek bir eğitim almışlarsa, gereken detaylı muayeneyi yapabilirler. Onlar sizi bazen de çocuk psikiyatristlerine, belgesi olan uzman psikoterapistlere veya danışma merkezlerine de yönlendirebilirler ve burada diğer muayeneler yapılabilir.
• Çocuk psikiyatristleri ADHS teşhisinde detaylı bir eğitim görmüşlerdir ve rahatsızlığın tanısı için gerekli muayeneleri uygulayabilirler.
• Diplomalı psikoterapistler: Psikolojik psikoterapistler ve çocuk/genç psikoterapistleri bedensel muayene dışında tüm ADHS tanısı için gerekli olan diagnostik incelemeleri yapabilirler. Yetişkinlerle çalışan ve bu alanda uzman olan ve diagnostik inceleme yapan psikolojik psikoterpistlere, çocuklar ve gençler için de ayrı bir eğitim alıp almadıklarını sormanız gereklidir.
• Danışma merkezleri: Bu alanda birçok danışma merkezi vardır, örneğin okul danışma merkezleri (Almanca: Schulpsychologische Dienste), eğitim danışma merkezleri (Almanca: Erziehungsberatungsstellen), küçük çocuklara yardım merkezleri (Almanca: Frühförderzentren), bu merkezlerde uzman kişiler en azından teşhis için gerekli olan araştırmaların bazılarını yapabilirler.
• Hastanelerdeki ambulans merkezleri ve sosyal pediatrik merkezler (Almanca: Ambulanzen und sozialpädiatrische Zentren): Çocuk ve genç psikiatri kliniklerinde ve sosyal pediatrik merkezlerindeki ambulans bölümlerinde -bunlar genelde çocuk kliniklerine bağlıdır - ADHS teşhisi için gerekli olan tüm muayeneler yapılır.

Eğer çocuğunuzun ADHS olabileceğini düşünüyorsanız, aşağıda belirtilen yerlere başvurabilirsiniz:

• Ev doktorları, genelde sizi gerekli yerlere yönlendirebilirler.
• Çocuk doktorları; genelde detaylı bir muayene yapabilirler.
• Danışma merkezleri, örneğin okul danışma merkezleri (Almanca: schulpsychologische Dienste), eğitim danışma merkezleri (Almanca: Erziehungsberatungsstellen), küçük çocuklara yardım merkezleri (Almanca: Frühförderzentren). Bu merkezler teşhis için gerekli olan detaylı araştırmaları yapabilir ve aynı zamanda başka gidebileceğiniz yerler hakkında bilgi verebilirler.

Bunun yanı sıra Almanya çapında her bölgede ADHS-çalışma grupları vardır. Sizin bulunduğunuz bölgedeki ADHS-çalışma grubu, bu alanda uzman bir kişiyi bulmanızda size yardımcı olabilir. Bu grupların bir listesini ve adresini zentralen adhs-netzes internet adresindeki sayfadan bulabilirsiniz.

Bunun yanı sıra kendine yardım merkezleri (Almanca: Selbsthilfeverbände) oldukça büyük bir bilgi ve yardım imkanı sunmaktadır. Gerekli adresleri buradan bulabilirsiniz.